در مطلب مربوط به تاریخچه رنگرزی سنتی در ایران، به توضیح مختصری از چیستی و چگونگی فرآیند رنگرزی پرداختیم. در این مقاله به شرح کامل مراحل رنگرزی سنتی برای شما علاقه‌مندان می پردازیم.
انواع رنگرزی سنتی
رنگرزی سنتی فقط مختص به الیاف گیاهی و جانوری نیست، بلکه میتوان چرم، کاغذ، پوست و نخ را نیز با این روش رنگین کرد. انواع رنگرزی سنتی به دو نوع حمام سرد و گرم طبقه‌بندی می‌شود. حمام سرد برای رنگرزی انواع کاغذ و چوب و حمام گرم برای الیاف و پارچه استفاده می‌شود. در این مطلب به شرح فرآیند و مواد و وسایل مورد استفاده در رنگرزی به روش حمام گرم می پردازیم.
وسایل رنگرزی سنتی
- پاتیل : ظرف اصلی که در آن تمام مراحل انجام می شود.
- ترازو: اندازه گیری وزن الیاف و مواد.
- دماسنج : تنظیم دمای داخل پاتیل در هر مرحله.
- همزن : برای همزدن محتویات پاتیل ها که اکثرا از جنس چوب هستند و برای هر رنگ از همزن مخصوص همان رنگ استفاده می شود.
- ظرف‌های شیشه‌ای : برای حل کردن مواد.
- هارون: برای خرد کردن مواد.
- صافی یا الک : جداسازی مواد غیر محلول در آب از مواد
- پیمانه :پیمانه کردن مواد.
- منبع حرارتی : در زیر پاتیل ها برای بالا و پایین بردن دما.
- ریسمان : برای آویختن کلاف‌های دندانه شده یا خانه‌های رنگ شده.
مواد مورد استفاده در رنگرزی سنتی
- الیاف: الیافی که گیاهی مانند پنبه، کتان، چوب، کنف و یا حیوانی مانند پشم، ابریشم، مو هستند.
- مواد رنگزا: رنگینه هایی که رنگین کردن الیاف را به عهده دارند و اکثرا از اجزای مختلف گیاهان مانند برگ، میوه، ریشه، گل، پرچم و ساقه‌ی گیاهان می باشند یا منشا حیوانی مانند حشرات دارند و یا از برخی کانی ها گرفته می شوند.
- مواد کمکی( اسیدی، بازی، نمک ها): این مواد در مقیاس مناسب برای رنگ پذیر کردن الیاف و همچنین ثبات رنگی در مقیاس های بسیار کم استفاده می شوند. مواد اسیدی مانند اسید هایی نظیر اسید تارتاریک، لاکتیک، اگزالیک، استیک، سولفوریک و مواد قلیایی مانند سود و آمونیاک و نمک هایی همچون نمک زاج سفید، زاج سبز و دی کرومات سدیم و کلرید قلع و زاج سیاه که نقش اصلی مرحله دندانه کردن هستند.
- آب.
- مواد شوینده.
مراحل رنگرزی سنتی در حمام گرم
خیساندن کلاف
قبل از شروع هرچیز، الیاف باید عاری از هرگونه چربی و آلودگی شوند. به این منظور در ابتدا دمای آب داخل پاتیل را به 30 40 درجه سانتی گراد می رسانند و اجازه می دهند الیاف به مدت دو ساعت در پاتیل خیس بخورد. سپس آب کلاف را گرفته و مجددا آن را در پاتیل با دمای 30 35درجه بعلاوه مواد شوینده قرار می دهند. سپس مجددا کلاف را آبگیری می کنند و اینبار می گذارند کلاف در محیط مناسبی کاملا خشک شود.
دندانه کردن
دندانه کردن بخش بسیار مهمی در مراحل رنگرزی سنتی است. دندانه ها موادی هستند که موجب می شوند مواد رنگزا به روی الیاف جا بگیرند و دارای تثبیت بیشتری شوند. روش عمل دندانه ها به این صورت است که با ایجاد فضای خالی روی پیوندهای مولکولی الیاف، جا را برای نشستن مولکول های مواد رنگزا باز می کنند. رنگ شدن الیاف بدون دندانه کردن امکان پذیر نمی باشد مگر گیاهانی که در آن ها ماده شیمیایی به اسم مازوجی تا حد زیادی وجود داشته باشد. در مرحله دندانه کردن دمای آب داخل پاتیل را به 70 درجه سانتی گراد می رسانند سپس مواد دندانه کردن را داخل پاتیل می ریزند و بعد از اینکه این مواد به مدت بیست دقیقه در پاتیل ماند کلاف خشک شده را به آن اضافه می کنند و دمای آب را تا 80 درجه بالا می برند. از موادی که عمل دندانه کردن را انجام می دهند می توان به زاج سفید نمک مضاعف آلومینیوم و املاح آلومینیوم و زاج سیاه سولفات آهن و بیکرومات سدیم و بیکرومات پتاسیم و کروم شیرین و ترش قلع و نیکل و کبالت اشاره کرد.
رنگرزی
در مرحله رنگرزی کافیست الیاف را به مدت یک ساعت در پاتیل رنگ درحال جوشیدن بریزند و در این مدت محتویات داخل پاتیل را هم بزنند تا رنگ به تمام تار و پود الیاف نفوذ کند. برای هم زدن در اکثر مواقع از یک همزن چوبی استفاده می کنند تا با قرار گرفتن در پاتیل درحال جوش درد سر داغ شدنش وجود نداشته باشد. دقت داشته باشید همانطور که در مقاله تاریخچه رنگرزی اشاره کردیم بعد از خیساندن کلاف مراحل دندانه کردن و رنگرزی می توانند همزمان یا با تقدم و تاخر انجام شوند.
